sowa

Du befindest dich in der Kategorie: Art - Literatur - Kultur

Dienstag, 29. Mai 2018

III 3. Waclaw Berent, "moze ten w Polsce czlowiek, do którego bym najbardziej chcial byc podobny".

Von direktion, 11:39

W 1920 r. opublikował Elzenberg w "Książce zbiorowej ku uczczeniu pierwszej rocznicy Uniwersytetu Poznańskiego" szkic krytyczny poświęcony powieści Wacława Berenta "Zywe Kamienie". Szkic ten, przedrukowany później w "Próbach kontaktu", zaczyna się od określenia książki Berenta mianem "...arcydzieła równego bodaj "Próchnu". W tym samym tonie utrzymana jest większość uwag Elzenberga, zawartych w szkicu; od najprostszych - broniących prawa pisarza do archaizacji języka, poprzez zachwyty nad kunsztownością i przepychem stylu (to nic, że "...tu czuć "barok" w nienajkorzystniejszym znaczeniu tego wyrazu..." - mówi Elzenberg - jest to zaledwie "cieniem cienia", który pada na wysłowienie Berenta), do wnikliwych, stanowiących trzon szkicu, rozważań nad treścią książki, którą stanowi jej problem.

"...Problem to znany nam z dawna... - mówi Elzenberg - "...Berent... nie widzi sensu dla życia inaczej jak tylko w spełnieniu... nakazu... : "Zleczcie myśl waszą...".

"Próchno" było stwierdzeniem konieczności szukania lekarstwa, "Zywe kamienie" mają być - zdaniem Elzenberga - drugą po "Oziminie" próbą tego szukania.

Analizę książki (zawartego w niej problemu) rozpoczyna Elzenberg od przypomnienia akcji, a właściwie szału erotycznego, jaki wywołało przybycie wagantów do miasta, po czym mówi, iż - podobnie, jak miało to miejsce w "Próchnie" - w poczuciu nierozerwalnego związku erotyzmu w twórczości tkwi "...niepokój Berenta, ognisko jego czucia. To, z czym się, jak z rzeczą osobistą, zadręczającą na śmierć i życie, pasuje...". Zastrzega się jednak, że takie odczytanie obrazu książki jest niewystarczające, bowiem "...inaczej go podaje uczucie, inaczej myśl krytyczna autora...". Dlatego też w następnych zdaniach dokonuje jego oglądu pod tymi dwoma (tj. myśli i nastroju) względami; zachowuje przy tym wierność przyjętej wcześniej metodzie rozpatrywanie "Zywych kamieni" w kontekście reszty dokonań Berenta.

"...W "Próchnie", zasadniczo rzecz biorąc, może i autor nie twierdzi, iżby bez zatrucia kobietą sztuka w ogóle istnieć nie mogła... jednak... ze wszystkich kart tej książki bije to jedno: chcesz tworzyć, daj się Astarcie..." - spostrzega Elzenberg, a następnie przechodzi do porównania postaci "artystów zdrowych", przedstawionych w obu książkach: Turkułła ("Próchno"), który jawi się jako typ "...karykaturalny, bez duszy, w chwale swej stokroć wstrętniejszy niż tamci w swym upadku..." z postacią kowala ("Zywe kamienie"), "...chłopa z sercem, znającego, co wiara i miłość, sprawie - gdy się nadarzy - oddanego, zdolnego się za nią bić i brać cięgi...".

Porównanie to, dokonane w kontekście wcześniejszych uwag, prowadzi Elzenberga do stwierdzenia: "...widocznie możliwa jest sztuka bez wszetecznictwa; widocznie klątwa erotyzmu nie wieczna...", wskazującego na poczynioną przez Berenta zmianę stosunku do podejmowanego w obu powieściach tematu.

Także i w nastroju "Zywych kamieni" dostrzega Elzenberg jakości obce poprzednim powieściom Berenta. Pierwsza z nich, to "...względna, w porównaniu ze stanami dawnymi..." pogodna, dająca się odczuć szczególnie w stosunku autora do postaci (prawie wszystkie dodatnie); druga - będąca częściowo konsekwencją pierwszej - to humor, przejawiający się głównie, choć nie tylko, w sposobie przedstawiania tych postaci.

Pojawienie się obu tych jakości możliwe było - zdaniem Elzenberga - przez taki a nie inny wybór tematu, którego dokonał Berent, przez "...owo ze spółczesności przeniesienie się gdzieś het w średniowiecze...". Taki bowiem wybór pociągnął za sobą dwa doniosłe dla nastroju książki fakty: jeden - dotyczący psychologii i drugi - plastyczności (a ściślej - malarskości) prozy Berenta. Psychologii - od nurzania się w której "...chmurniał na śmierć Berent "Próchna" i "Oziminy"...". przez rezygnację Berenta z podejmowania prób dotarcia do psychiki ludzi żyjących w innej epoce - ubyło. Przybyło natomiast, dzięki temu owych "...radosnych pierwiastków plastyki, słoneczności, koloru, tak cudownie wyzwalających z pęt ponurości...". Jednakże rozpogodzenie to, mające niewątpliwie miejsce w powieści, jest przytłumione - mówi Elzenberg - poprzez niepokój, iż "...dla nicości się tworzy..." (scena śmierci kowala); .przez "...głuche memento bezcelowości tworzenia "szczurom na ogryzienie, pająkom na osnucie...", przez świadomość społecznej samotności artysty. Tego, czy jest to także samotność ontyczna - Berent nie rozstrzyga.

"...Ale czy lepsza by była po raz drugi wyraźność "Próchna" i upas antiaru (trucizna, którą trują się Hertenstein i Müller)...?" - zapytuje Elzenberg i kończy szkic wyrazami uznania dla Berenta: "...Zwątpienie jest doskonałe, a zwątpienie ducha wielkiego - w swej doskonałości i pięknie: chwiejną musi być zwiewna nadzieja...".

Poza przedstawionym powyżej szkicem poświęcił jeszcze Elzenberg Berentowi notatkę (mającą być zapewne, w pierwotnym zamyśle, szkicem do planowanej wypowiedzi prasowej), datowaną w "Kłopocie z istnieniem" na grudzień 1920 r. Treścią jej są zwięzłe odpowiedzi na postawione przez Adama Siedleckiego zarzuty pod adresem bohaterów "Próchna".

I tak, Siedlecki mówi: "Zgnilizna", Elzenberg odpowiada: "...owszem; jednak, kto po brzydkim oczynku - takim, jaki wielu mężczyzn popełnia i spokojnie sobie dalej żyje i tyje - musi się t r u ć...?". - Siedlecki: "Mówią dość głupio o sztuce"; Elzenberg: "...Oni nie są "niegodni bólu Berenta". Są - wyłączam... Hertensteina - godni potępienia, sarkazmu, dużej nawet abominacji; ale bólu też; i Berent ma słuszność, że nie tylko ich satyryzuje i chłoszcze, ale im także współczuje...".

W innej notatce, z 26. II 1924 r. Elzenberg mówi: "...Berent, może ten w Polsce człowiek, do którego bym najbardziej chciał być podobny: ze względu na skończoność tego co robi, na postawę, na wewnętrzną dojrzałość, na powagę, z jaką ujmuje sprawy sztuki i sprawy człowieka..." i tymi słowy dokonuje najlepszego określenia swojego stosunku (także jako krytyka literackiego) do twórczości Wacława Berenta.